U. Baranek - Komunikacja językowa dzieci w młodszym wieku szkolnym

     Wymiana informacji jest nieodzownym atrybutem życia. Szczególne znaczenie dla rozwoju każdego człowieka ma wymiana informacji z innymi ludźmi. Wszyscy potrzebujemy być zrozumiani i chcemy, aby nasze potrzeby były dostrzegane i zaspokajane. Dlatego komunikujemy się między sobą werbalnie i niewerbalnie. Komunikacja werbalna wyróżnia człowieka z całego świata przyrody i odwołuje się do jego procesów myślowych. Jest możliwa dzięki specyficznej ludzkiej zdolności operowania mową czyli oderwanymi od kontekstu zbiorami symboli o określonym znaczeniu. W przeciwieństwie do niej, komunikacja niewerbalna przekazuje to, co jest nieświadome i niekontrolowane myślowo. Poprzez mimikę, postawę ciała, sposób wypowiedzi wyrażamy nasze potrzeby i emocje. Wyłącznie w taki sposób porozumiewają się np. matki ze swoimi nowo narodzonymi dziećmi.
   Dzieci w młodszym wieku szkolnym mają już dobrze rozwinięte sposoby komunikacji z otoczeniem. Niestety coraz częściej wśród uczniów klasach młodszych pojawiają się dzieci z różnymi dysfunkcjami rozwojowymi, które komunikują się w nieprawidłowy sposób, a ich mowa jest poważnie zaburzona. Nauczyciel pracujący w klasach I-III dzięki stałemu przebywaniu z dziećmi potrafi szybko zdiagnozować i rozpoznać określone dysfunkcje. Podejmując skuteczne działania może aktywnie pomóc i w szybkim czasie doprowadzić do wyrównania braków oraz wpłynąć na prawidłowy rozwój psychofizyczny i emocjonalny dzieci. Pracując z dziećmi o zaburzonym rozwoju psychofizycznym należy wykorzystywać wszystkie dostępne kanały kontaktowania się z nimi tj.: mimikę, gestykulację, sygnały ciała, oddechy, odgłosy, znaki oraz mowę. Dobrym przykładem potwierdzającym tę teorię mogą być dzieci o prawidłowym rozwoju psychicznym, ale zaburzone emocjonalnie, które skupiają swoją uwagę na brzmieniu głosu, gestach i mowie ciała rozmówcy, a nie na jego słownej wypowiedzi. Mowa ciała pedagoga jest narzędziem umożliwiającym nawiązanie dobrego kontaktu z uczniami i niezbędnym warunkiem efektywnej pracy. Dzieci, które pracują z osobami radosnymi, otwartymi, spontanicznymi coraz częściej same wprowadzają uśmiech i reakcje spontaniczne do swoich zachowań. W ten sposób następuje ukierunkowane kształtowanie ich osobowości pod wpływem dorosłego wzorca osobowego. Dlatego prowadzenie różnego rodzaju ćwiczeń usprawniających zawsze powinno przebiegać w miłej i radosnej atmosferze, zapewniającej dzieciom poczucie bezpieczeństwa.
   Mowa jako jedna z form języka, odgrywa bardzo ważną rolę w komunikacji międzyludzkiej przez co pomaga dziecku poznawać i rozumieć otaczający go świat. Aby mowa dziecka mogła rozwijać się w prawidłowy sposób musi zaistnieć wiele złożonych warunków. Nie ma jednakowego tempa rozwoju mowy u wszystkich dzieci. U jednych rozwija się ona szybciej, a u innych wolniej w zależności od cech psychofizycznych oraz warunków środowiskowych. Rozwój mowy jest ściśle związany z rozwojem spostrzegania, pamięci, uwagi i myślenia. Zatem chcąc doskonalić i rozwijać umiejętności językowe dzieci należy stosować różnorodne ćwiczenia usprawniające wszystkie funkcje psychofizyczne.

Głównym celem proponowanych przeze mnie ćwiczeń jest rozwijanie i doskonalenie umiejętności językowych dzieci w młodszym wieku szkolnym. Proponuję rozpoczęcie pracy terapeutycznej od ćwiczeń organizacji schematu własnego ciała i orientacji przestrzennej. Następnie ćwiczymy słuch fonematyczny, którego prawidłowe funkcjonowanie jest podstawą do rozpoznawania dźwięków mowy oraz przeprowadzania analizy i syntezy wyrazów. Kolejnym krokiem będą ćwiczenia doskonalące koncentrację uwagi oraz pamięć. Zakończeniem cyklu działań będą ćwiczenia wykorzystujące mowę spontaniczną dzieci i ich zdolności improwizacyjne w różnych sytuacjach i okolicznościach.
Pracując nad doskonaleniem mowy uczniów należy także wprowadzić ćwiczenia oddechowe, artykulacyjne, mimiczne oraz relaksacyjne. Można wykorzystywać je przez cały czas pracy z dziećmi, ponieważ usprawnianie aparatu mowy, niwelowanie napięć mięśni, uczenie prawidłowego oddechu, likwidowanie napięć emocjonalnych musi iść w parze z rozwijaniem samych wypowiedzi językowych.
 Proponowane ćwiczenia przeznaczone są do realizacji głównie na zajęciach zespołów wyrównawczych, w pracy rewalidacyjnej oraz w pracy z uczniem realizującym indywidualny program nauczania. Można wykorzystywać je także na zajęciach zintegrowanych z udziałem całej klasy.
 Dobór ćwiczeń, tempo i czas wykonywania ich, dostosowanie do realizowanego programu oraz rozplanowanie w kolejnych latach trzyletniego cyklu edukacyjnego jest dowolne i uzależnione od potrzeb rozwojowych uczniów i indywidualnych decyzji nauczyciela.
 Proponowane ćwiczenia nie wymagają dodatkowych nakładów finansowych, bazują na zasobach szkoły oraz zaangażowaniu osoby prowadzącej.

Bibliografia:
Czelakowska D.- Twórczość a kształcenie języka dzieci w wieku wczesnoszkolnym Kraków 1996r
Gordon T. - Wychowanie bez porażek w szkole Warszawa1995r
Hamer H. - Rozwój umiejętności społecznych. Przewodnik dla nauczyciela.Warszawa1999r
Jurkowski A. - Ontogeneza mowy i myślenia Warszawa 1975r
Kielar-Turska M. - Psychologia rozwoju człowieka Warszawa 2001r
Nęcki Z. - Komunikowanie interpersonalne Wrocław 1992r
Putkiewicz E. - Proces komunikowania się na lekcji Warszawa 1990r
Słodownik-Rycaj E. - Rozwijanie mowy komunikatywnej dziecka Warszawa 1998r
Usenko N., Wawiłow D. - Wyliczanki stare i nowe Kraków 1996r
Inne materiały metodyczne zgromadzone na studiach i warsztatach
 

I. Przykłady ćwiczeń organizacji schematu własnego ciała oraz prawidłowej postawy

- Wskazywanie na poszczególne części ciała dziecka i nazywanie ich.
- Witanie się różnych części ciała ze sobą np. łokieć z kolanem, ręka z ręką itp.
- Kształcenie wrażeń dotykowo-wyobrażeniowych w rożnych pozycjach z zamkniętymi oczami: polecamy dziecku wskazywanie poszczególnych części ciała, następnie polecamy, aby wyobrażało sobie te części ciała bez dotykania ich.
- Obserwowanie ruchów ciała przed lustrem, następnie wykonywanie tych samych ruchów z zamkniętymi oczami (pozycja na wprost i bokiem).
- Wykonywanie ćwiczeń odwodzących i przywodzących kończyny górne i dolne w pozycji leżącej z otwartymi i zamkniętymi oczami.
- Wykonywanie ćwiczeń dłoni i palców w pozycji siedzącej z opartymi przedramionami na stole, z jednoczesnym nazywaniem każdej części dłoni (z oczami otwartymi i zamkniętymi).
- Ćwiczenia korygujące postawę, w różnych pozycjach: stojącej, leżącej, siedzącej.

II. Przykłady ćwiczeń wykorzystujących ciało i ruch

- Ćwiczenia z wyobrażoną piłką: podrzucanie, odbijanie.
Wyobrażane piłki powinny być różnej wielkości; ćwiczenia wykonujemy w tempie zwolnionym i przyśpieszonym; ćwiczenia powtarzamy w parach.
- Uczniowie rozpoczynają od skurczenia się:
- następnie stają się ogniem (rozpoczynając od małego palca), najpierw małym płomieniem potem coraz większym.
- (lub) wyrastają na olbrzymi chwast, który zagłusza inne rośliny.
- (lub) jako mikroskopijny ptaszek w jaju, rosną, powoli rozbijają skorupę, uczą się fruwać, itd.
- Rysowanie w powietrzu małych i dużych kształtów.
- Wykonywanie dowolnych ruchów ciała w rytm bębenka.
- Ilustrowanie ruchem różnych fragmentów muzyki.
- Naśladowanie czynności zwierząt, różnych zawodów itp.
- Chodzenie jak np. po wysokiej trawie, wśród silnych fal morskich, po gorącym piachu, na obcasach, po lodzie, w zaspach, itp.

III. Przykłady ćwiczeń słuchu fonematycznego

- Odtwarzanie rytmu (prowadzący wybija łatwy rytm, dziecko wyklaskuje lub wytupuje ten sam rytm).
- Rozpoznawanie barwy dźwięków rożnych instrumentów muzycznych.
- Rozpoznawanie odgłosów otoczenia: darcie papieru, szum wody, środki lokomocji, głosy ptaków, itp.
- Wskazywanie źródła dźwięku.
- Rozpoznawanie kolegów po głosie.
- Słuchanie dźwięków dochodzących z:
     - zewnątrz budynku
     - zewnątrz sali
     - wewnątrz sali
- Słuchanie swego oddechu z zamkniętymi oczami.
- Powtarzanie wyrazów naśladujących dźwięki (wyrażenia onomatopeiczne).
- Klaskanie, wystukiwanie rytmu z różnicowaniem natężenia uderzeń.
- Dzielenie wyrazów na sylaby z jednoczesnym wyklaskiwaniem ich.

IV. Przykłady ćwiczeń doskonalących koncentrację uwagi

- Rozglądanie się po sali, po chwili wymienienie kolorów, które się widziało.
- Patrzenie na wybraną powierzchnię, potem opisanie jej wzoru.
- Patrzenie na salę, rozplanowanie mebli na kartce - (porównanie pracy z pracą kolegi).
- Obserwacja wybranego przedmiotu, opowiadanie w parach jak został on wykonany.
- Odgadywanie zmian: ustawienie na stole kilku przedmiotów, po 30 sekundach dzieci zamykają oczy, po otwarciu odgadują co na stole uległo zmianie.
- Zabawa w lustro: w parach jedna osoba wykonuje dowolne ruchy rękami, druga powtarza je.
- Rozpoznawanie po dotyku: mając zamknięte oczy, uczniowie określają to, czego dotykają.
- Ilustrowanie historii dźwiękiem i ruchem: prowadzący opowiada dowolną historię, dzieci ilustrują ją za pomocą głosów, szmerów, dźwięków wytwarzanych przez siebie lub za pomącą ruchu ciała.
- Próby dekoncentracji: jedna osoba wykonuje zadanie np. z matematyki, a druga mówi do niej na dowolny temat (osoba rozwiązująca zadanie nie powinna się dać rozproszyć).

V. Przykłady ćwiczeń pamięci

- Powtarzanie lubianych przez dzieci rymowanek, wierszyków - żarcików, wyliczanek.
Oto kilka przykładów:

Kuba Buba, gruby brzuch, zjadł na obiad talerz kluch,
worek soli, teraz krzyczy: brzuch mnie boli.

Na wysokiej górze rośnie drzewo duże, nazywało się apli-papli-blite-blau.
A kto tego nie wypowie, ten nie będzie grał.

Jedzie marynarz na okręcie, zgubił majtki na zakręcie.
Pałka, zapałka, dwa kije, kto się nie schowa, ten kryje.

Trąf- trąf, Misia Bela, Misia Kasia Kąfacela,
Misia a, Misia be, Misia, Kasia Ką-fa-ce.

Wlazła myszka do koszyka i to koniec jest wierszyka.
Siedzi baba na cmentarzu, trzyma nogi w kałamarzu.
Przyszedł duch, babę w brzuch, baba fik, a duch znikł.

Kto się gniewa, niech się gniewa, niech przywiąże nos do drzewa.
Niech to drzewo dotąd nosi, aż się z nami nie przeprosi.

- Powtarzanie ulubionych przez dzieci fragmentów wierszy lub tekstów piosenek.

VI. Przykłady ćwiczeń wykorzystywania mowy spontanicznej

- Jednoczesne mówienie na podany temat: ustawienie w parach naprzeciwko siebie, dzieci mówią np. jakie meble masz w pokoju, co robisz w wolnym czasie.
- Zabawa w targ:
- podział na sprzedających i kupujących, po ustalonym czasie zamiana ról.
- ta sama zabawa, ale pojawia się złodziej.
- ta sama zabawa, ale kupujący jest biedny, a sprzedawca skąpy.
- Improwizacje dziecięce:
- zabawa w przybyszy z kosmosu: używanie w dowolny sposób dźwięków samogłoskowych i spółgłoskowych.
- naśladowanie dźwięków narzędzi, maszyn itp.
- opowiadanie historyjki np. o duchach w wymyślonym przez dzieci języku.

VII. Przykłady ćwiczeń aparatu mowy

- Mówienie coraz dłuższych zdań, wierszyków na jednym wydechu.
- Zwieranie ust w ryjek, potem przejście do uśmiechu.
- Zwieranie ust w ryjek, poruszanie nim w lewo i w prawo.
- Wciąganie policzków-rybka.
- Parskanie, mlaskanie, naśladowanie warkotu silnika.
- Obwodzenie czubkiem języka obu warg.
- Liczenie czubkiem języka zębów dolnych i górnych.
- Zwijanie języka w trąbkę.
- Naśladowanie odgłosów kopyt końskich.
- Naśladowanie chrapania.
- Przesadne otwieranie ust przy długim wymawianiu samogłosek.
- Wydawanie poleceń szeptem.
- Potęgowanie natężenia głosu.
- Ćwiczenia dykcji przez dokładne wymawianie:
- wyrazów: np. dżdżownica, lekki, miękki.
- wyrażeń: np. panna Anna Konstantynopolitańczykiewiczówna, pan Zenobiusz Brzęczyszczykiewicz itp.
- zdań: np. Dźwięczne brzękadełka dźwięczą i brzęczą u sań. Krzysiek rzępoli na skrzypcach. Szumy szumią, a szelesty szeleszczą. Ciotka Klotka gra w totolotka i uwielbia swego kotka. Starość nie radość. W Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi
w trzcinie i Szczebrzeszyn z tego słynie. Król Karol podarował królowej Karolinie korale koloru koralowego. Siedzi Jerzy na wieży i nie wierzy, że na dole jest sto jeden jeży.

VIII. Przykłady ćwiczeń relaksacyjnych

- Ćwiczenia głowy:
- siedząc z głową opartą o ścianę, dziecko opuszcza ja biernie w dół, dotykając brodą mostka.
- dziecko przechyla głowę w tył, a następnie biernie opuszcza ja do przodu (z otwartymi i zamkniętymi oczami).
- dziecko siedzi z głową opuszczoną w przód , opartą o mostek-prowadzący unosi jego głowę do pionu i poleca ją biernie opuścić ( najpierw z otwartymi oczami, a potem z zamkniętymi).
- Ćwiczenia ciała:
- leżenie na plecach: zaciskanie pięści i rozluźnienie, zaciśnięcie powiek i rozluźnienie, ściągnięcie pośladków i rozluźnienie, mocne ściągnięcie palców u nóg i wyprostowywanie.
- wciskanie ciała w podłoże (staramy się pozostawić jakby odcisk swego ciała na ziemi).
- każdy jest bryłą lodu i roztapia się w słońcu.
- skulenie się po to, by wyrosnąć na coś lub kogoś np.: na olbrzyma, drzewo itp.

Podczas ćwiczeń wskazane jest wykorzystywanie muzyki relaksacyjnej.

IX. Przykłady ćwiczeń oddechowych

- Oddechy z jednoczesnym unoszeniem rąk w górę, w bok.
- Nauka oddechu przeponowego: dzieci kładą dłonie na swoich żebrach i nabierają. powietrza tak, aby czuły jak one się rozszerzają (ćwiczenie należy powtarzać w parach- dłonie na żebrach kolegi).
- Ćwiczenie siły wydechu i jego długości: utrzymywanie w powietrzu piórka. zdmuchiwanie piłeczki pingpongowej, długie powolne dmuchanie na trzymany w górze paseczek bibuły.
- Napompowywanie siebie jako balonu i wypuszczanie powietrza.
 

Opracowała mgr Urszula Baranek
nauczyciel SP w Słomnikach

• « poprz.
• nast. »